محمود خیامی؛ شریک موسس ایران خودرو و پدر خودروسازی ایران - مجله شهبازی

از تولد تا راه اندازی تعمیرگاه برادران خیامی

سید محمود خیامی در دی ماه 1308 در مشهد (طرقبه) به جهان آمد. پدرش علی اکبر خیامی سید بانفسی بود که همیشه شال سبز به کمر می بست و بسیار مذهبی بود. شغل او کامیون داری و به اصطلاح امروزی در کار ترابری بود.

پدر همیشه آرزو داشت بچه هایش کارمند یا به قول آن روزها مواجب بگیر دولت شوند؛ برای همین اصرار داشت خوب درس بخوانند و خودش هم پی گیر درس ومشق بچه ها بود.

در دهه دوم قرن چهاردهم هجری شمسی که کشورهای بیگانه (شوروی سابق، ایالات متحده آمریکا و بریتانیا) ایران را اشغال کرده بودند، منطقه خراسان در تصرف سربازان روس در آمد. آن ها در سال 1314 کامیون های علی اکبر را برای جابجایی های خود با زور ضبط و حتی گاراژ او را مصادره می کنند. دولت مرکزی هم به معنای درست کلمه وجود نداشت تا بشود به جایی شکایت برد.

با از دست رفتن بیشتر دارایی پدر، زندگی خانواده خیامی به سختی می گذشت تا با اتمام جنگ پس از مدتی روس ها مشهد را ترک کردند. ارتش شوروی سابق هرچه در این مدت تصرف کرده بود را هم با خود برد و علی اکبر خیامی کامیون هایش را از دست داد؛ ولی خوشبختانه زمین را نمی توانستند با خود ببرند و گاراژ دوباره به او باز گشت.

علی اکبر آنجا را به تعمیرگاه خودرو تبدیل کرد و محمود خیامی که حالا دبیرستانی شده بود و در مدرسه شاه رضای مشهد درس می خواند برای راه اندازی تعمیرگاه به پدر یاری می کرد. سرشان که شلوغ تر شد به مدرسه شبانه رازی رفت تا روزها با پدر کار کند و شب ها تحصیل را ادامه دهد.

محمود به اتفاق برادر بزرگ ترش احمد هم درس می خواندند و هم کار می کردند. کار در تعمیرگاه باعث به وجود آمدن علاقه آن ها به خودرو شده بود تا جایی که برای نزدیک شدن به خودروهای گران قیمت آن موقع شست وشوی خودرو هم انجام می دادند.

کمی که بزرگ تر شدند دونفری در گاراژ پدر تعمیرگاه برادران خیامی را راه انداختند.

تولد ایران ناسیونال

احمد برادر بزرگتر مدتی بعد راهی سفری طولانی مدت برای پیداکردن شغلی تازه در اروپا و امریکا می شود. محمود هم زمان راهی تهران می شود تا مقدمات تاسیس تعمیرگاهی در تهران را هم فراهم کند.

در همین زمان احمد به او اطلاع می دهد که در لندن پیروز به امضای قراردادی با شرکت تالبوت شده است. تالبوت آن موقع زیر مجموعه شرکت روتس اَرو (Roots Arrow) بود که بعدا به کرایسلر تغییر نام داد. محمود هم در تهران مقدمات تاسیس کارخانه ای برای مونتاژ خودروی انگلیسی را فراهم می کند.

کارخانه ایران ناسیونال در روز 12 مهرماه 1341 با سرمایه ای در حدود 10 میلیون تومان و با هدف مونتاژ و تولید انواع خودرو در خیابان اکباتان تهران به جهان آمد و از 28 اسفندماه 1342 با تولید اتوبوس آغاز به کار کرد. موسسان اولیه این کارخانه علی اکبر خیامی، احمد خیامی، محمود خیامی و خانم ها مرضیه خیامی و زهرا سیدی رشتی بودند.

قرارداد بین شرکت ایران ناسیونال و تالبوت در سال 1345 نهایی شد. موضوع قرارداد مونتاژ و ساخت خودرویی با نام انگلیسی هیلمن هانتر بود.

می گویند احمد نام Arrow (نام شرکت مادر) را نپسندید و ترجیح داد اسمی وطنی روی خودرو بگذارند. ساده ترین راه استفاده از معادل های اسم انگلیسی بود. از بین تیر و خدنگ و پیکان، سومی انتخاب شد و بدین ترتیب خودروی پیکان با آن نماد اسب ارابه کش به جهان آمد.

با وارد شدن قطعات از تالبوت انگلستان تولید پیکان در اردیبهشت سال 1346 با ظرفیت 60 هزار دستگاه آغاز شد. این تیراژ به تدریج به 120 هزار دستگاه رسید. یک سال بعد یعنی در سال 1347 مدل دولوکس پیکان تولید شد.

جدایی دو برادر و شکوفایی ایران ناسیونال با مدیریت محمود خیامی

در اواخر سال 1351، زمانی که همه جا صبحت از پیروزیت های برادران خیامی بود، یک خبر باعث حیرت محافل اقتصادی آن موقع شد: برادران خیامی بعد از سال ها همکاری، از هم جدا شدند.

اما آنچه این خبر را عجیب تر می کرد این بود که کارخانه های اتومبیل سازی پیکان، اتوبوس سازی و مرسدس بنز سهم محمود برادر کوچکتر شد، در حالی که احمد نقش اصلی را در تاسیس کارخانه های خودروسازی ایفا کرده بود. به هر رو این موضوع درون خانواده خیامی فیصله یافت و کسی متوجه چندوچون آن نشد.

محمود خیامی که حالا صاحب اختیار مطلق ایران ناسیونال شده بود توانست کار را توسعه دهد. اولین بیلان رسمی که بعد از جدایی دو برادر در بهار 1354 منتشر شد حاکی از پیروزیت های کم نظیر ایران ناسیونال بود و نشان می داد ایران ناسیونال به بزرگترین کارخانه صنعتی کشور تبدیل شده است.

بر اساس آمارها، فروش تولیدات ایران ناسیونال در سال 1353 به 1.9 میلیارد تومان رسیده و دارایی اش متجاوز از یک میلیارد تومان شده بود. این دارایی برای کارخانه ای که 7 سال قبل با سرمایه ای بین 10 تا 40 میلیون تومان و آن هم به صورت زمین و ماشین آلات تاسیس شده بود یک معجزه به حساب می آمد. فقط اقتصادیاتی که کارخانه به دولت پرداخته بود، 25.9 میلیون تومان بود.

فعالیت محمود خیامی به این هم محدود نشد. او مبلغ هنگفتی برای ساختن اتومبیل برقی سرمایه گذاری کرده بود و با کارخانه مرسدس بنز آلمان هم برای مونتاژ مرسدس بنز 170 مشغول مذاکره بود. علاوه بر این ها، او تلاش می کرد برای صادر کردن پیکان و اتوبوس مرسدس بنز، بازارهایی در اروپای شرقی و کشورهای همسایه پیدا کند.

البته صادرات این اتومبیل ها و اتوبوس ها با وجود آن همه سر وصدا، مقرون به صرفه نبود؛ چون قطعات آن ها را با ارز معتبر وارد می کردند و بعد از مونتاژ در داخل کشور در مقابل ارز نامعتبر شوروی و اروپای شرقی یا معامله پایاپای با کالاهای نامرغوب کشورهای سوسیالیستی صادر می کردند. به همین سبب بعد از مدتی به عنوان این که کارخانه جوابگوی تقاضاهای داخلی نیست جلوی صادرات اتومبیل و اتوبوس گرفته شد، اما فعالیت ایران ناسیونال در زمینه های دیگری ادامه یافت.

در سال 1353، بهترین مدل پیکان که در ایران معروف به پیکان اونجر است ساخته شد. تالبوت در آن موقع موتور پرقدرت فورد را روی پیکان گذاشته بود. پیکان تا مدت ها در بیش از شش مدل تولید شد که پیکان استیشن، دولوکس، کار و جوانان برخی از آن ها هستند.

در سال 1353 خط تولید وانت هم شکل گرفت و کارخانه ریخته گری و موتورسازی هم دایر شد تا نسبت به ساخت شش قسمت از موتور پیکان 1600 سی سی اقدام کند.

جالب است بدانید که تولید پیکان پس از گذشتن یک دهه از تولید آن در انگلستان، در ایران آغاز شد. محبوب ترین مکانی که بعد از ایران این خودرو در آن تولید یا فروخته شده استرالیا است.

خیلی زود خودکفایی در تولید قطعات یدکی در راس برنامه های ایران ناسیونال قرار گرفت. بدین ترتیب، شرکت های بلبرینگ، پیستون و ایدم تبریز، شرکت ریخته گری، شرکت رضای مشهد و چند شرکت دیگر توسط ایران ناسیونال تاسیس شد.

در همین سال ها، محمود خیامی با یاری گروهی دیگر از سرمایه داران ایران، بانک صنعت ومعدن و فروشگاه های زنجیره ای کوروش را هم بنیان گذاشت.

رفتار محمود خیامی با کارگران

محمود خیامی عادت داشت گاهی به کارخانه سر بزند و به کارها از نزدیک نظارت کند.

در یکی از همین بازدیدها، زمانی که سر ظهر در حیاط کارخانه قدم می زد، کارگری را دید که به جای حضور در بوفه، گوشه ای نشسته و مشغول خوردن نان و پنیر و انگور است. نزدیک شد و علت این کار را از او پرسید: چرا بوفه نمی روی؟ کارگر پاسخ داد که غذای کارخانه 12 ریال است؛ نان و پنیر ارزان تر در می آید! این طوری چیزی برای خانواده ام جمع می کنم.

خیامی از شنیدن این سخنان غمگین شده بود؛ همیشه در مقابل کارمندانش و کسانی که از کار او امرار معاش می کردند، احساس مسؤولیت می کرد. قبلاً هم این احساس مسؤولیت را ثابت کرده بود؛ زمانی که دستور داد برای نخستین بار در تاریخ شرکت ها و موسسه های خصوصی ایران، شرکت او برای همه کارمندانش خانه (مجتمع آپارتمانی معروف به 16 دستگاه) بسازد و با وام های بلندمدت در اختیارشان قرار دهد.

محمود خیامی در حالی که سرش را به زیر انداخته بود، لبخندی زد و از کارگر دور شد. از هفته بعد، به دستور مدیرعامل، غذای کارگران در کارخانه های او رایگان بود.

علاقه محمود خیامی به فوتبال

محمود خیامی از بازیکنان قدیمی تیم شاهین بود. علاقه محمود به فوتبال آنقدر بود که همه مسابقات فوتبال کشور و مسابقات مهم تیم های خارجی را پیگیری می کرد.

کارخانه اتومبیل سازی روتس اَرو (سازنده اصلی اتومبیل پیکان) که از این علاقه آگاه بود هر وقت مسابقهسی مهمی بین تیم های معروف برگزار می شد برای او بلیط هواپیما، بلیت جایگاه مخصوص مسابقه و رزرواسیون هتل می فرستاد و محمود خیامی یکی دو روز به سفر می رفت و مسابقات را از نزدیک تماشا می کرد.

عده ای از دوستان و همکاران خیامی که عشق و علاقه او را به فوتبال دیدند تشویقش کردند که ایران ناسیونال هم یک تیم فوتبال تاسیس کند.

فریدون معاونیان، مهندس معمار صاحب نام که از آغاز با خیامی ها همکاری داشت و قسمت اعظم کارخانه های ایران ناسیونال و کارخانه های جنبی آن را در تهران، مشهد و اصفهان ساخته است، در این باره می گوید: ما به محمود گفتیم بیشتر باشگاه های فوتبال معروف اروپا متعلق به کارخانه های اتومبیل سازی هستد؛ مانند: یوونتوس، فیات، روتس، فولکس واگن و…. محمود که به فوتبال علاقه زیادی داشت پیشنهاد را پذیرفت و ایران ناسیونال باشگاه اقبال را که به وسیله صنعت کاران و تاجیک قهرمانان سابق تاسیس شده بود، خرید و به توسعه آن پرداخت. به این ترتیب تیم پیکان به وجود آمد.

اما موفیقت تیم فوتبال پیکان که حتی زمانی قهرمان کشور هم شد وقتی به اوج رسید که ستاره های تیم شاهین بعد از انحلال آن تیمِ صاحب نام، به پیکان پیوستند.

سر بر آوردن رقبا

محمود خیامی تا مدت ها چشم از پیکانی که کارگرانش تولید می کردند بر نداشت. درآمد نفت در کشور بالا رفته بود و واردات لجام گسیخته به کشور آغاز شده بود. 40 درصد بازار در اختیار خودروهای وارداتی قرار داشت، با این حال پیکان در بازار خوب می فروخت.

هرچه به تولید می رساندند در بازار به فروش می رسید. کم کم محمود به این نتیجه می رسد که باید فکری به حال پیکان کند. رقبای او تولید خودروهای جدیدی را آغاز کرده بودند. سایپا ژیان را به تولید می رساند و جعفر اخوان در کارخانه اش (پارس خودرو) آریا، شاهین و بیوک را با همکاری جنرال موتورز امریکا مونتاژ می کرد و بازار را تحت تاثیر قرار داده بود.

محمود با این که می دید مردم حاضرند دو ماه برای تحویل دریافت پیکان منتظر بمانند تصمیم گرفت فکری برای پیکان کند. او از همان سال در می یابد پیکان در سال های آینده نمی تواند با بقیه خودروها رقابت کند.

صنعت اتومبیل سازی روزبه روز در حال توسعه بود و خیامی که ایران ناسیونال را بنیان گذاشته بود، نمی خواست شرکتش از قافله رقابت عقب بماند. از این رو مذاکره با فرانسوی ها آغاز و پژو 305 به عنوان جایگزین پیکان انتخاب می شود.

محمود خیامی رفته رفته ایران ناسیونال را برای خروج پیکان می کند، ولی با شرایطی که در کشور پیش می آید، هیچ وقت به این مهم دست نمی یابد.

بخشی از فعالیت های محمود خیامی که بسیاری را با برادرش احمد انجام داده

1. کارخانه لاستیک سازی بریجستون ایران
2. شرکت پیستون سازی ایران
3. کارخانه پولی رنگ (تولیدکننده رنگ اتومبیل)
4. کارخانجات رضا در مشهد برای تولید سپر و رینگ اتومبیل (قطعات اتومبیل حال حاضر)
5. کارخانه جوش اکسیژن در مشهد با سهم 25 درصدی ایران ناسیونال
6. کارخانه ایدم در تبریز برای تولید موتور
7. کارخانه فنرسازی در جاده کرج
8. کارخانه تولید شن ریخته گری
9. کارخانه تولید موتور اتومبیل برای تولید قسمت هایی از سیلندر، رینگ و پیستون اتومبیل
10. هنرستان مدرسه صنعتی ایران ناسیونال برای تربیت تکنسین در جاده قدیم کرج
11. هنرستان بزرگ صنعتی مشهد
12. بیمارستان بزرگ در مشهد که نیمه کاره ماند
13. مرکز مبارزه با سرطان در خیابان کوهسنگی مشهد

آغاز از نو

محمود خیامی بعد از ترک ایران به دلیل سابقه خوبی که در همکاری با شرکت مرسدس بنز آلمان داشت، از این شرکت اعتبار گرفت و در خارج از کشور، کارش را به عنوان فروشنده از صفر آغاز کرد. به دلیل نبوغ اقتصادی، این بار هم پیروز شد و خانواده او، یکی از کنندگی های فروش مرسدس در انگلیس و آمریکا را در اختیار گرفت.

او با ثروتی که از فروش مرسدس در آمریکا به دست آورد، آغاز به ساخت مدرسه در مناطق روستایی استان خود (خراسان) کرد و آنقدر به این کار ادامه داد تا به یکی از بزرگ ترین مدرسه سازان تاریخ کشور تبدیل شد.

خیامی در سال های گذشته نه تنها 110 مدرسه به نام امام علی(ع) در روستاهای استان خراسان ساخته، بلکه هشت مجموعه بزرگ آموزشی نیز به نام ثامن الائمه در مشهد احداث کرده است. او ساخت هجده مجموعه کارودانش را در استان خراسان به انتها رسانده که چندین میلیارد تومان هزینه دربرداشته است.

خیامی بخشی از ثروت خود در انگلستان را نیز صرف برگزاری همایش هایی برای گفتگو میان پیروان اسلام و مسیحیت کرده است. بخش دیگری از ثروتش هم به خرید اشیای عتیقه ایرانی در حراجی های بین المللی اختصاص یافته و او را به یکی از یاری رسانان به برنامه های فرهنگی ایرانیان در خارج از کشور تبدیل کرده است.

او همچنین در سال 2000 میلادی بنیاد خیامی را تاسیس کرد که در کنار فعالیت های خیریه در زمینه های بهداشت، بچه ها و پناهندگان، در زمینه گفتگوی بین ادیان نیز برنامه های زیادی دارد.

به دلیل فعالیت های زیاد خیامی در بریتانیا، بارها از او تقدیر شده و نشان های مختلفی دریافت کرده است. از جمله نشان های او می توان به نشان امپراتوری بریتانیا رتبه CBE، نشان KSS یا سنکت سیلوستر (نشان رتبه پنجم کلیسای کاتولیک) و همچنین نشان Royal Order of Francis I اشاره کرد.

درگذشت محمود خیامی

محمود خیامی روز جمعه، نهم اسفندماه 1398، در سن 90 سالگی، در شهر لندن، دیده از جهان فروبست.

به نظر شما چه عواملی در به پیروزیت رسیدن محمود خیامی موثر بودند؟ چطور او و برادرش توانستند با کمترین تجربه به کارآفرینانی توانمند بدل شوند؟ آیا امروز کارآفرینی مانند خیامی در کشور می شناسید؟

این مطلب نسخه به روزشده مقاله ای است که اولین بار در تاریخ 24 دی 1395 در خبرنگاران مگ منتشر شده بود.

تماشا کنید:

اصغر قندچی؛ مستند آن مرد با ماک آمد (قسمت اول)

اصغر قندچی؛ مستند آن مرد با ماک آمد (قسمت دوم)