عکس های زیر خاکی آرامگاه سعدی - مجله شهبازی

خبرنگاران :

آنی کاظمی : لغت نامه دهخدا به نقل از فرهنگ برهان قاطع نام موضعی که ش یخ سعدی در آنجا آرمیده را گازرگاه نامیده و به نقل از فرهنگ آنندراج گازرگاه را حد شیراز نزدیک به مرقد شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی دانسته است.سکه های پانصد ریالی برنزی جمهوری اسلامی ایران از سال 1387 خورشیدی به نقش آرامگاه سعدی مزین شده است و بعلاوه از سال 1389 اسکناس های یکصد هزار ریالی با نقش آرامگاه سعدی در پشت آن چاپ شده است.

این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده که وی اواخر عمرش را در آنجا می گذرانده و سپس در همان جا دفن شده است. برای اولین بار در قرن هفتم به وسیله شمس الدین محمد صاحب دیوانی وزیر معروف اباقاخان، مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد.بنا به گزارش ابن بطوطه، (که حدوداً سی و پنج سال پس از درگذشت سعدی نوشته شده و قدیمی ترین گزارش موجود از آرامگاه سعدی است) مردم بازدیدکننده از آرامگاه سعدی، جامه خود را در حوضچه هایی مرمرین می شستند.

به باور مردم شیراز (که از قبل از سعدی و شاید قبل از اسلام وجود داشته)، شستشو در این آب، شفابخش بوده است.در سال 998 به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران شد و اثری از آن باقی نماند. در سال 1187 ه .ق. به دستور کریمخان زند، بنایی معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای آرامگاه سعدی بنا شد. طبقهٔ پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آنجا شروع می شد. در دو طرف راهرو دو اتاق کرسی دار ساخته شده بود. در اتاقی که سمت شرق راهرو بود، قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبی آن را احاطه نموده بود.

قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی، شامل دو اتاق می شد، که بعدها شوریده شیرازی (فصیح الملک) شاعر نابینای شیرازی در اتاق غربی این قسمت دفن شد. طبقهٔ بالای ساختمان نیز مانند طبقه زیرین بود، با این تفاوت که بر روی اتاق شرقی که آرامگاه سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اتاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازهٔ دو طبقه ارتفاع داشت.

بر اساس روایت محمدتقی بهروزی در اوایل دوران قاجار، یکی از علمای شیراز دستور تخریب و شکستن سنگ آرامگاه او را می دهد و این سبب می گردد که مدتی بعد علی اکبرخان قوام الملک شیرازی نسبت به تهیه و نصب سنگ کنونی اقدام کند، و بخشی از اشعار سعدی برگرفته از بوستان را که در ستایش پیامبر اسلام سروده شده اند، با اندکی تغییر روی آن حک کند. این سنگ در بنای ساخته شده به وسیله کریم خان زند تا زمان شروع ساخت آرامگاه کنونی وجود داشت.

این بنا در دورهٔ قاجاریه (سال 1301) به وسیله فتحعلی خان صاحب دیوان بازسازی شد و چند سال بعد نیز حبیب الله خان قوام الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد. سپس تولیت آن به کربلایی سید زین العابدین چینی (حسینی نیک) سپرده شد و ایشان در سال 1320 ه .ش بر اثر بیماری حصبه در گذشت.سال 1324 شعبهٔ انجمن آثار ملی در شیراز با عضویت و دبیری استاد علی سامی تشکیل شد که یکی از ایده های اولیهٔ آن، احیای مجموعهٔ سعدیه بود.

سال 1325 بر اساس مصوبهٔ دولت مقرر شد از فروش قند و شکر آزاد کارخانهٔ قند مرودشت، کیلویی دو ریال برای ساختمان آرامگاه سعدی هزینه گردد؛ اما اقدامات عملی و جدی از سال 1327 یعنی زمانی که علی اصغرخان حکمت، رئیس انجمن آثار ملی کشور و دبیرکل یونسکو در ایران بود و علی سامی نیز به عنوان دبیر انجمن آثار ملی در شیراز فعالیت می کرد، شروع شد.

بنایی که در زمان کریمخان ساخته شده بود تا سال 1327 ه .ش. برپا بود. در سال 1327 پس از کسب موافقت اولیه برای احیای مجموعۀ سعدیه، از مسیو گدار که در آن موقع مدیر باستان شناسی ایران بود دعوت شد به شیراز بیاید و نظر خود را بیان کند؛ ولی پس از بحث و آنالیز های گوناگون و بر اساس گزارش انجمن آثار ملی، در سال 1328 قرارداد طراحی آرامگاه سعدی با یک شرکت ساختمانی بسته شد و مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادق به عنوان طراحان سعدیه شروع به کار کردند.

به این ترتیب در اسفندماه 1330 ساخت بنای آرامگاه سعدی که طراحان آن ایرانی و معماران و کارگران آن نیز شیرازی بودند، با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و نو ایرانی در باغی به مساحت 700 7 مترمربع به انتها رسید. در بعدازظهر یازدهم اردیبهشت ماه 1331 آرامگاه سعدی با حضور دکتر محمود حسابی که در آن موقع وزیر فرهنگ بود و علی اصغرخان حکمت و تعداد زیادی از شاعران، نویسندگان، بازرگانان و صاحب منصبان افتتاح شد.

هم زمان با افتتاح سعدیه، در صبح همان روز از مجسمهٔ سعدی که در دروازهٔ اصفهان نصب شده بود پرده برداری شد. این مجسمه به وسیله هنرمند برجستهٔ ایرانی، استاد ابوالحسن صدیقی ساخته شد و بر اساس گزارش اقتصادی انجمن آثار ملی، برای ساخت آن 14 هزار و 500 تومان به استاد پرداخت شد؛ البته کل هزینهٔ ساخت سعدیه در آن سال، 980هزار تومان بود.

محسن فروغی معمار مدرنیست ایرانی طرح آرامگاه را با همکاری علی اکبر صادق با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران، در سال 1330 طراحی نمود. ساختمان به سبک ایرانی است با 8 ستون از سنگ های قهوه ای رنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده می گردد اما در داخل هشت ضلعی است با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی.

زیربنای اصلی آرامگاه حدود 257 متر مربع است. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود برهم است که قبر شیخ در زاویهٔ این دو ایوان قرار گرفته است. بر روی آرامگاه گنبدی از کاشی های فیروزه ای رنگ ساخته شده است. سنگ های پایه های بنا، سیاه رنگ است و ستون ها و جلوی ایوان از سنگ گرانتیت قرمز مخصوصی ساخته شده است. نمای خارجی آرامگاه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است.

سنگ قبر در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار گرفته است و سقف آن با کاشی های فیروزه ای رنگ تزیین شده است. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار گرفته است که از قسمت هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب شده و به خط ابراهیم بوذری نوشته شده است. متن یک کتیبهٔ دیگر از علی اصغر حکمت است که در خصوص چگونگی ساخت بقعه توضیحاتی داده.

بنا در سمت چپ به رواقی متصل می گردد که در آن هفت طاق وجود دارد که با کف سازی سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند می خورد. این آرامگاه در یک اتاق قرار گرفته است و کتیبه ای بر سر در آن است که شاعر را معرفی می نماید و شعری از خود شاعر بر کاشیهای سرمه ای بر روی دیوار نوشته شده است.قطعه هایی از کتیبهٔ سنگی مربوط به سردر آرامگاه که متعلق به زمان کریمخان زند بوده و در اثر سانحه ای در گذشته های دور شکسته شده، هم اکنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. این قطعه ضمن خاکبرداری خیابان برای تعمیر آسفالت از دل خاک بیرون آمده است. بر روی سنگ مذکور قسمتی از شعر سعدی به خط ثلث عالی نوشته شده است با این آگاه:

الهی به عزت که خوارم مکن به ذل گنه شرمسارم مکن